1964
Po przybyciu do Francji Gombrowicz spędza kilka dni w domu Kultury w Maisons-Laffitte.
Później, wraz z bratankiem Józefem, udaje się na leczenie do Royat w Owernii. Mieszka w hotelu Terminus w Clermont-Ferrand, szuka pokoju w mieście ale nic nie znajduje, więc wraca do Paryża.
Za radą Konstantego Jeleńskiego i Maurice'a Nadeau wyjeżdża z końcem maja pod Paryż, do ośrodka kulturalnego w Royaumont, gdzie przebywać będzie ponad trzy miesiące.
|
« To miejsce nader wytworne i piękne, dokoła cudowna natura, doliny i lasy. 30 km od Paryża, więc co chwila ktoś wpada, zrobiono ok. 50 pokoi ze starego dormitorium zakonników, a od kiedy rozeszło się, że tu jestem, adoratorzy spieszą ze wszystkich stron. »
List do J. C. Gómeza |
W Royaumont cierpi na astmę i depresje. Mimo to bierze udział w rozmaitych konferencjach, m.in. na temat psychosocjologii i Nietsche’go. Prowokuje do ostrych dyskusji innych rezydentów ośrodka.
|
« Przy stole wcielał się w prześladowcę, a w samotności był ofiarą. »
Alain Crespelle, wówczas dyrektor Cercle culturel w: Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie. |
Dużo czyta, m.in. Pamiętniki Saint-Simona. Młodym dziewczętom w parku objaśnia L’Étre et le Néant Sartre’a.
|
« Pewnego dnia, przy śniadaniu, w obecności czterech czy pięciu osób Gombrowicz spytał mnie, czy chciałabym z nim wyjechać. »
Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie. |
We wrześniu Gombrowicz wyjeżdża z Ritą na Lazurowe Wybrzeże z zamiarem osiedlenia się tam. Pozostanie na południu do śmierci.
Zamieszkują przez pewien czas w Cabris niedaleko Grasse, w domu, w którym w czasie wojny przebywał André Gide.
25 października przenoszą się do willi Alexandrine przy placu du Grand-Jardin nr 36 w Vence. Pozostaną tu do 28 marca 1969 roku.
Ma przy sobie cztery książki: argentyński podręcznik do filosofii – Lecciones preliminares de filosofia Manuela Garcii Morentego, hiszpańskie wydanie Sein Und Zeit Heideggera oraz L’Etre et le Néant i Saint Genet Sartre’a.
|
« Gdyśmy się tylko wprowadzili, oświadczył, że mieszkanie stawia przed nim zadania natury formalnej. »
Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie |
Na ścianach wiesza obrazy; ubiera się w Old England.
Kończy rozpoczęty w Royaumont Dziennik Paryż-Berlin, a także Kosmos który wysyła do Jerzego Giedroycia, do Kultury.
Gombrowicz rozpoczyna pracę nad Operetka.
Z powodu wrzodów żołądka, na które cierpi od września, udaje się do doktora Iwana Marinowa, który będzie go leczył aż do śmierci.
1965
Pierwszy pobyt w Vence Marii i Bohdana Paczowskich, którzy staną się jego najbliższymi przyjaciółmi. Wizyty artystów z Polski: pisarza Sławomira Mrożka i grafika Jana Lenicy.
Witold i Rita zaprzyjaźniają się z trojgiem Polaków mieszkających w Nicei: malarzami Marią Sperling i Józefem Jaremą oraz Izą de Neyman.
|
« Witold Gombrowicz to mój koszmar. Byłoby mi jednak przykro, gdyby ten koszmar nie istniał. »
Sławomir Mrożek, le Cahier de l’Herne Gombrowicz |
W marcu mija choroba wrzodowa i ogólny stan zdrowie wyraźnie się poprawia. Pewna pani przynosi mu szczeniaka, którego Gombrowicz zachowuje i nazywa Psiną.
|
« Sympatyczne spacery z moim Psiną. W kawiarence, na placu, malarze… (w Vence ich pełno). Piwo, whisky. Mówią „och, ta chodzi teraz z tym…” Chagall, Dubuffet i Papazoff. Mistral. Stolik ma za krótką nogę. Muszę kupić zapałki. Kapelusz. »
Dziennik, 1966 |
W czerwcu przebywają przez miesiąc na zaproszenie Paczowskich w Chiavari, we Włoszech.
We wrześniu zakupują Citroena 2CV. Pierwsze wycieczki po okolicy, o których Gombrowicz wspomina w liście do przyjaciela z Argentyny, Mariano Betelú: „Nie ma co gadać, to salon świata”.
|
« Najpiękniejsze podróże to małe wycieczki wokół Vence, tak jak wycieczki Pickwicka na przedmieścia Londynu. »
Dziennik, 1968 |
Witold słucha często muzyki, zwłaszcza kwartetów Beethovena.
Czyta książki popularnonaukowe na tematy historyczne: druga wojna światowa, nazizm, stalinizm, bitwy morskie. Pasjonuje się Einsteinem. Wraz z Ritą na nowo czyta Dostojewskiego, Manna, Klub Pickwicka, Psa Baskerville’ów, Zabójstwo Rogera Ackroyda Agaty Christie.
„Narysował mi z pamięci plan mieszkania, w którym dokonano zbrodni”, wspomina Rita.
Pracuje nad kolejną wersją Operetki.
|
« Vence jest bardzo eleganckim miejscem, bywa nawet pięć albo sześć Rollce Roysów [sic!]. Widzę ich prze okno jadalni, które wychodzi na plac, kupują mleko i inne rzeczy na śniadanie. Rotschildowie, hrabina Carolyi, de Noailles, Safary, Dubuffet, Chagall, czasami Picasso, żona Johnsona gwiazdy, amerykańscy admirałowie itd. Wszyscy się tutaj zjawiają. Przyjmuję sporo gości, gdyż liczni są ci, którzy Pragą widzieć tego, który każdego ranka ukazuje się im w świetle dwóch świec zapalonych dla Świętego Ducha. »
List do Jorge Di Paola z 6 VIII 1965 r. |
We wrześniu Instytut Literacki w Paryżu wydaje Kosmos.
Ukazują się francuskie tłumaczenia Iwony, księżniczki Burgunda oraz Ślubu.
W Niemczech ukazuje się Dziennik Paryż - Berlin, a w Jugosławii – Ferdydurke.
W październiku Jorge Lavelli reżyseruje Iwonę w Théâtre de France w Paryżu. W grudniu tę samą sztukę w Królewskim Teatrze Dramatycznym w Sztokholmie inscenizuje Alf Sjöberg.
|
« Premiera „Iwony”, piszą sztokholmskie „Wiadomości Polskie” przemieniła się w hymn pochwalny ku czci polskiej twórczości dramatycznej. Hm… A kuku! »
Dziennik, 1966 |
|
« W sześćdziesiątym pierwszym roku życia osiągnąłem to, co normalnie człowiek zdobywa około trzydziestki: życie rodzinne, mieszkanie, pieska, kotka, wygody… A też niewątpliwie (wszystko o tym świadczy) stałem się "pisarzem". »
Dziennik, 1966 |
Pornogrfia kazuje się po angielsku i po norwesku, Kosmos o francusku (tłum. Georges Sédir) w wydawnictwie Denoël.
We wrześniu gotowa jest Operetka, która Gombrowicz wysyła do Kultury,Tu ukazuje się również w jednym tomie Dziennik 1957-1961.
Tłumacze Iwony, Konstanty Jeleński i Geneviève Serreau, przygotowują francuską wersję Operetki, którą osobiście poprawia sam Gombrowicz. Pracuje stale nad Dziennikiem la paryskiej Kultury.
|
« Witold był taki sam w Argentynie, śpiąc na gołej ziemi w Morón czy mieszkając u poczciwej pani Elsy przy ulicy Venezuela, co w Vence, przy placu du Grand-Jardin: ślimak był nieskończenie mocniejszy od skorupy. Myślę, że przedmioty były mu obojętne. Mieszkanie meblował wyobraźnią. Tu strzałka: do lasu, tam: do zamku, trochę jak w teatrze szekspirowskim. Mam kilka fotografii Witolda: Witold w sypialni, na łóżku. Witold idący do stołu. Witold na balkonie. Z lornetą. »
Kot Jelenski, w Gombrowicz w Europie Rity Gombrowicz |
10 grudnia francuska telewizja emituje poświęcony Gombrowiczowi program «Lire» nr 25 (reż. Costelle i Lajournade) z udziałem François Bondy’ego, Luciena Goldmanna, Kota Jeleńskiego, Allana Kosko i Jorge Lavelliego.
W Królewskim Teatrze Dramatycznym w Sztokholmie Alf Sjöberg inscenizuje Ślub.
|
« Wstąpiliśmy wczoraj z Ritą w rok 1967. We dwoje, bez szampana, przyglądając się z okna ciszy, pustce, naszego pięknego placu du Grand-Jardin, z dachami spiętrzonymi starego Vence, z wieżą katedry, ze skalistymi ścianami gór w głębi, które księżyc zalewał mistycznym światłem. »
Dziennik, 1967 |
W styczniu pogłębia się astma. Pierwsza kuracja tlenem.
Czesław Miłosz spędza miesiąc w Vence. Między dwoma pisarzami emigracyjnymi rodzi się wielka przyjaźń.
|
« Podziwiałem go. W jego towarzystwie wkraczało się do gmachu o architekturze przejrzystej i precyzyjnej. Zwalczając sztywną, zastaną Formę, stworzył sam siebie, był dziełem, które sam zbudował. W tym różnił się od tak wielu literatów, którzy wierzą, że ich dzieła odkupią ich własne niekonsekwencje i niejasności. »
Czesław Miłosz, Cahier de l’Herne Gombrowicz |
8 maja Gombrowicz otrzymuje oficjalną wiadomość o przyznaniu mu Międzynarodowej Nagrody Wydawców (Formentor), której poprzednimi laureatami byli: Samuel Beckett i Jorge Luis Borges (1961), Uwe Johnson (1962), Carlo Gadda (1963), Nathalie Sarraute (1964), Saul Bellow (1965).
|
« 7.VIII.67. Kupiłem stylową szafę, tudzież stylowy stół i arcyrenesansowe krzesełka. […] Natychmiast po otrzymaniu nagrody sporządziłem sobie listę moich wrogów literackich (większość, niestety, to polskie nazwiska) i wyłapując z niej na chybił trafił tego lub owego, syciłem się w wyobraźni tym rozpaczliwym kwasem, tą jakąś zszarzałą cierpkością. »
Dziennik, 1967 |
Tydzień później pismo La Quinzaine littéraire ogłasza wywiad pt. Byłem pierwszym strukturalistą. Wywiadu dla pisma kierowanego przez Maurice'a Nadeau Gombrowicz udziela sobie sam.
W czerwcu Dominique de Roux rozpoczyna Rozmowy, które prowadzi z Gombrowiczem na zamówienie Pierre’a Bellfonda i Christiana Bourgois. De Roux jest teraz częstym gościem w Vence. Gombrowicz redaguje Rozmowy po polsku z myślą o przyszłej książce.
We wrześniu odwiedza go pochodzący z Quebecu poeta Gaston Miron, wielbiciel Dziennika.
W listopadzie do Vence przybywa argentyński pisarz Ernesto Sabato.
Dzieło Gombrowicza dociera do kolejnych krajów: w Instytucie Literackim ukazuje się po polsku Operetka, Bakakaj – po francusku, Ferdidurke po duńsku, Pornografia po szwedzku i japońsku, zaś Kosmos – po norwesku i japońsku.
1968
W styczniu umiera w Warszawie starszy brat Gombrowicza – Janusz.
W Dzienniku ślady obaw, że w Argentynie zostawił naturalnego syna.
Gombrowicz pisze do Ingmara Bergmana list, w którym wyraża pragnienie, by ten przeniósł Pornografię na ekran.
Z Polski sprowadza sobie barszcz w torebkach.
W kwietniu ukończone zostają Rozmowy. Gombrowicz poprawia je i oświadcza Dominique de Roux : „Jeśli dostanę Nobla, kupię sobie mercedesa!”. Ostatecznie Nobla dostaje Kawabata.
Podczas swych ostatnich wakacji Gombrowicz studiuje geografię i genealogię.
Nawiązuje znajomość z malarzem Jean Dubuffetem, który mieszka również w Vence. Listowna polemika dwóch artystów.
|
« Pytał mnie Pan w jednym z listów, co mam przeciwko malarstwu. Otóż, mój Drogi, moją jedyną bronią przeciwko malarstwu jest PAPIEROS i PAPIEROSEM chciałbym je zniszczyć. »
List Gombrowicza do Jeana Dubuffeta |
|
« Czwartek. Krowy.
Gdy mijam stado krów, zwracają ku mnie łby i nie spuszczają ze mnie oka póki nie przejdę. Tak samo jak u Russovichów , w Corrientes. Ale wtedy nie przejmowałem się tym, podczas gdy teraz, za sprawą „krowy która mnie zobaczyła”, te spojrzenia wydają mi się widzące. » Dziennik, 1958 |
Jesienią pisarz zaczyna przygotowywać numer Cahier de l’Herne, który chce mu poświęcić Dominique de Roux. 18 listopada dostaje zawału.
Po czterech latach „wspólnictwa”, 28 grudnia Witold poślubia Ritę Labrosse w ich mieszkaniu w Vence.. Rita powie później o „miłości ojcowskiej” i „raju wiecznego dzieciństwa”.
Wydany po francusku fragment z Dziennika pt. O Dantem wywołuje irytację włoskiego poety, Giuseppe Ungarettiego.
|
« „Książeczka o Dantem tego Polaka jest haniebna. Bezsensowne, idiotyczne, że ta potwarz ukazała się w druku. Podarłem i wyrzuciłem do diabła tę potworność kretyńską. Ungaretti”. Ten telegram wysłał do Dominika de Roux Ungaretti po przeczytaniu mego francuskiego Danta. »
Dziennik, 1969 |
Kolejne tłumaczenia książek Gombrowicza: Dziennik Paryż-Berlin (Francja), Diario Argentino (Argentyna), Iwona, księżniczka Burgunda (Szwecja i Hiszpania), Ślub i Operetka (Szwecja, Włochy), Bakakaj (Włochy, Brazylia), Pornografia (Hiszpania), Kosmos (Holandia).
Rozmowy z Dominikiem de Roux (Testament) ukazują się w wydawnictwie Belfond, a rok później po polsku –w Instytucie Literackim.
W listopadzie francuski dziennik Le Monde poświęca dodatek Gombrowiczowi, zaś telewizja szwajcarska filmuje rozmowy Gombrowicza z de Roux i Piero Sanavio (reż. Grytzko Mascioni).
1969
W lutym, za pośrednictwem Dominika de Roux, wysyła Dziennik et Kosmos generałowi de Gaulle’owi.
Pod koniec marca Rita i Witold przeprowadzają się do rezydencji Val-Clair przy drodze do Saint-Paul-de-Vence, do mieszkania wygodniejszego dla bardzo już cierpiącego pisarza.
Dominique de Roux chce pomóc pisarzowi wyjść z depresji, która wzmaga się z powodu coraz gorszego stanu zdrowia: Gombrowicz prowadzi zatem wykłady z filozofii dla Dominika i Rity. Z tych lekcji zostanie pośmiertnie wydana książka Kurs filozofii w sześć godzin i kwadrans.
|
« W marcu znowu źle się czuje. Z powodu kortyzonu puchną mu nogi w kostkach. Ma napady duszności, a po mieszkaniu porusza się o lasce. Mimo wspaniałego oddania Rity, jego młodej żony, odczuwa się u Gombrowicza poważne załamanie, które pogarsza jeszcze jego wstręt do swego cierpiącego ciała a które medycyna leczy pod jednym kątem tylko po to żeby natychmiast zapadał się pod drugim. Dlatego mówię Ricie, że jeśli siła woli Witolda też podda się temu ogólnemu marazmowi, zniszczy go bezradność spotęgowana siłami wyobraźni i jako ostatnią deskę ratunku proponuję Gombrowiczowi, żeby udzielił mi lekcji filozofii. »
Dominique de Roux, Cahier de l’Herne Gombrowicz |
W maju Michel Polac realizuje w Vence (wraz z Dominikiem de Roux i Michelem Vianeyem) audycję telewizyjną z cyklu Bibliothèque de Poche.
|
« Jest sztuka, za którą dostaje się pieniądze i taka, za którą się płaci. A płaci się zdrowiem, wygodami itd. Nie wiem, oczywiście, czy jestem artystą ważnym, czy nie, ale moje życie było w tym sensie raczej ascezą. »
Gombrowicz w filmie mu poświęconym w serii La Bibliothèque de Poche |
Gombrowicz przygotowuje Cahier de l’Herne, które jest mu poświęcone.
Wizyta Jacquesa Rosnera, który reżyserować będzie Operetkę w Théâtre National w pałacu Chaillot w styczniu 1970 r. Gombrowicz nie zobaczy już tej inscenizacji.
Praca nad Dziennikiem dla Kultury.Ostatni akapit jest komentarzem do protestu pisarzy polskich przeciwko inwazji na Czechosłowację: „Przecież od lat już Polska jest krajem okupowanym – akurat jak dziś Czechy […] Przejęci Czechosłowacją, zapomnieli o własnym losie”.
Z nocy z 21 na 22 lipca ogląda zafascynowany transmisję lądowania Neila Armstronga na Księżycu.
24 lipca Witold Gombrowicz umiera na niewydolność płuc.
|
« Wyglądał, jakby zastygł w ruchu, jakby napiął się w ogromnym wysiłku, żeby wziąć przeszkodę. »
Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Europie |
Ostatni wywiad, ostatnie pytanie: „Jakie ma Pan plany na przyszłość? – Grób”.
Gombrowicz został pochowany na cmentarzy w Vence.
Ostatni projekt: inspirowany kwartetami Beethovena tekst, w którym występują „dwie postaci, człowiek i mucha, która cierpi”.
W Cahier de l’Herne, na pytanie Dominika de Roux, odpowiada: „Uważam, że temat Goethe-Gombrowicz jest trafiony, bowiem chodzi o dwóch geniuszy, z których jeden zwrócony jest ku górze, drugi – ku dołowi.”